Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ: Ζήλια μετά φόνου. Ο διαβολικός λοχαγός Μπερτράν

Ζήλια μετά φόνου

ο αναγνώστης στις 7 Μαρτίου, 2014

Της Βίκυς Βασιλάτου-Σαρρή.

«Οι ζηλότυποι τα βλέπουν όλα με μεγεθυντικό φακό, που κάνει τα μικρά να φαίνονται μεγάλα (…) και τις υποψίες πραγματικότητες». Στην εύστοχη παρατήρηση του Miguel de Cervantes, οι Julian Barnes και Aleksandr Skorobogatov θα προσέθεταν ότι αυτός ο μεγεθυντικός φακός οδηγεί τους ζηλότυπους στην παράνοια και το έγκλημα.

Ο Βρετανός και ο Ρώσος επέλεξαν ως κύριο άξονα των ιστοριών τους έναν κοινό τόπο της μυθιστορηματικής -κι όχι μόνο- τέχνης: αυτό που αποκαλούσε τόσο κομψά και έξυπνα ο Σαίξπηρ, «τέρας με πράσινα μάτια». Μια παθολογική κατάσταση που δηλητηριάζει τους ήρωες και κορυφώνεται μέσα στο αίμα.

Το Πριν εκείνη με γνωρίσει του Julian Barnes και Ο διαβολικός λοχαγός Μπερτράν του Aleksandr Skorobogatov έχουν τρία κοινά όσον αφορά στην εξιστόρηση και τη μεγέθυνση της ζήλιας: την αιώρηση μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, τον διάλογο με έναν φίλο και, τέλος, τον φόνο. Κατά τα άλλα, οι πορείες τους είναι αποκλίνουσες. Ο Βρετανός συγγραφέας τείνει να είναι πιο ανάλαφρος, πιο διασκεδαστικός σε σύγκριση με το βαθύ και σκοτεινό κείμενο του Ρώσου· το πορτραίτο της γυναίκας σκιαγραφείται με τελείως διαφορετικά χρώματα· η ρώσικη ιστορία είναι εμποτισμένη με πολύ αλκοόλ και σκηνές βιοπραγίας.

Πριν εκείνη με γνωρίσει

Σ’ αυτό το μυθιστόρημα, γινόμαστε μέτοχοι μιας ζήλιας που ολοένα και παίρνει το πάνω χέρι, παρασέρνοντας το πρωταγωνιστικό ζευγάρι σε μια παθολογική και μη αναστρέψιμη κατάσταση. Σπινθήρας αυτής, η αλλοτινή συμμετοχή της Ανν σε κινηματογραφικές ταινίες. Από εκεί κι ύστερα, ο Γκράχαμ ξεκινά ένα επίπονο -και για τους δυο τους- flashback στη ζωή της πριν ακόμα τον γνωρίσει, ένα μαζοχιστικό γαϊτανάκι παράκρουσης και σκαψίματος του παρελθόντος της σε ρυθμούς ζηλότυπης περιέργειας.

Όπως υποστήριζε και ο Molière «η περιέργεια γεννιέται από τη ζήλια» και ο ήρωας του Barnes, παρακινούμενος από αυτήν, ανακαλύπτει πρόσωπα του παρελθόντος τής Ανν και πλάθει με το μυαλό του διάφορες -κυρίως- φανταστικές ερωτικές ιστορίες με τον εκάστοτε συμπρωταγωνιστή της. Ο Γκράχαμ βρίσκει αφορμές για να εμβαθύνει τις υποψίες και τη ζήλια του, ανατρέχοντας σε αφιερώσεις που συναντά στα βιβλία της, ξεφυλλίζοντας τουριστικούς της οδηγούς -ταξιδιών που οργάνωσε η Ανν με άνδρες, προτού εκείνος τη γνωρίσει. Ουσιαστικά, ο ήρωας βρίσκεται σε μια συνεχή υπερδιέγερση με στόχο ν’ ανακαλύψει όλους τους ψύλλους στα -ξεραμένα πλέον- άχυρα.

Ο Γκράχαμ εντοπίζει παντού και πουθενά στοιχεία που πυρώνουν την ψυχολογική του κατάσταση. Ο Barnes κατάφερε να σκιαγραφήσει με λεπτομερείς γραμμές το προφίλ τού παθολογικά ζηλιάρη ήρωα. Καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος, υπάρχει μια ενδιαφέρουσα και καλά ζυγισμένη παλινδρόμηση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και παιχνιδιών τού μυαλού. Η σχοινοβασία θα λάβει τέλος τη μέρα που θ’ ανακαλύψει τη σχέση της Ανν, με τον φίλο του και έμπιστό του σ’ αυτή την παράνοια, Τζακ. Ο ήρωας χάνει τον εαυτό του και την ηρεμία του, ξεπερνώντας τον εαυτό του και ξαναβρίσκοντας την ηρεμία του μέσα από ένα απρόβλεπτα αιματηρό crescendo.

Πολυπαιγμένο το σενάριο που προτείνει η ιστορία τού νεαρού τότε Julian Barnes (το Πριν εκείνη με γνωρίσει είναι το δεύτερο βιβλίο του, το οποίο και εκδόθηκε πριν από τριάντα και πλέον χρόνια), αλλά το κείμενό του κερδίζει χάρη στη γρήγορη αφήγηση, την έξυπνη σκιαγράφηση μιας ακραίας ψυχολογικής κατάστασης, το χιούμορ, τη ζωντανή γλώσσα και την ένταση που κορυφώνεται με μια δολοφονία και μια αυτοκτονία.

Πριν εκείνη με γνωρίσει
Julian Barnes
Σε μετάφραση Θωμά Σκάσση
κδόσεις Μεταίχμιο, 2013

Ο διαβολικός λοχαγός Μπερτράν

Δεν βγαίνεις αλώβητος από την ιστορία τού Aleksandr Skorobogatov. Αν και μετρά μόλις 157 σελίδες, όπως θα έλεγε κι ο Kafka, το βιβλίο του «πέφτει σαν τσεκούρι στην παγωμένη θάλασσα της ψυχής σου».

Ο διαβολικός λοχαγός Μπερτράν πραγματεύεται την αναπόδεικτη μοιχεία μέσα στα πλαίσια του έρωτα και του αλκοολισμού. Ο κλοιός της ζήλιας και της βιαιότητας ξεκινά να σφίγγει το πρωταγωνιστικό ζευγάρι με την εμφάνιση του Μπερτράν στο σπίτι τους, ο οποίος φλερτάρει απροκάλυπτα την όμορφη σύζυγο και ταλαντούχα ηθοποιό, Βέρα.

Με το πέρας της ανάγνωσης, αντιλαμβανόμαστε ότι, παρ’ ό,τι έχουμε να κάνουμε με την εικόνα ενός άνδρα που φθείρεται μέσα στη ζήλια και τα μπουκάλια βότκας, ο βασικός πυρήνας της ιστορίας είναι αυτή η πειθήνια και βουβή γυναίκα. Μια γυναικεία μορφή που είναι παρούσα μέσα στην απουσία της. Δεν ακούγεται καθ’ όλη τη διάρκεια της αφήγησης παρά μόνο όταν θα πάρει το μέρος του άνδρα της ενώπιον του θεράποντα γιατρού του ώστε να τον βγάλει από την κλινική αποτοξίνωσης.

Μήπως, τελικά, όλη αυτή η ψυχολογική κατάβαση του Νικολάι δεν είναι παρά ένα παιχνίδι που του παίζει όχι ο Μπερτράν μα το μυαλό του, έγκλειστο καθώς είναι μέσα στην αλκοολούχα παράνοιά του; Μήπως, ο λοχαγός δεν είναι παρά πλάσμα της φαντασίας του Νικολάι για να μοιραστεί το αδιέξοδο μέσα στο οποίο έχει εγκλωβιστεί; Πολύ πιθανό.

Με τον Λοχαγό Μπερτράν, ο Skorobogatov κάνει λογοτεχνία όπως σπάνια συναντάμε πλέον στους σύγχρονους συγγραφείς (δεν είναι να απορείς που βραβεύτηκε για το έργο του). Ενώ καταπιάνεται με ένα κοινότοπο θέμα, το αποδραματοποιεί ανατρέχοντας σε μια στεγνή αφήγηση με λιτές περιγραφές, διεισδυτική ματιά, έξυπνους διαλόγους, μυστηριώδη ατμόσφαιρα. Δεν τον συγκρίνουν άδικα με τον Poe, έχει όντως στοιχεία τού αμερικανού συγγραφέα, χωρίς όμως να χάνει τη δική του, καθαρά ρώσικη ταυτότητα.

Σ’ αυτόν τον σκοτεινό και πνιγερό πίνακα, ο ρώσος συγγραφέας εμβαθύνει στο πορτραίτο μιας υπόδουλης γυναίκας-σκιά και σε εκείνο ενός αρρωστημένου από τον έρωτα και το πιοτό μυαλού. Ο παθολογικός έρωτας και η παθολογική ζήλια οδηγούν στον τρόμο, τη βία και, τελικά, στον φόνο. Σ’ ένα έγκλημα που, όπως υποστήριζε και ο Dostoyevsky, δεν πρέπει να κρίνεται με τις καθιερωμένες θεωρίες. Η φιλοσοφία του είναι πιο περίπλοκη απ’ ό,τι θέλουμε να πιστεύουμε.

Ο διαβολικός λοχαγός Μπερτράν
Aleksandr Skorobogatov
Σε μετάφραση Αλεξάνδρας Ιωαννίδου
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2013