Portret van een onbekend meisje in GIERIK & NVT

Portret van een onbekend meisje van Aleksandr Skorobogatov

2 december 2016

Op het schemerige gebied van jeugdliefdes werd ik niet bepaald verwend. Door omstandigheden was ik tijdens mijn puberteit op een katholieke school – toen nog ‘ongemengd’ – terechtgekomen, dus het marktgebied was al erg beperkt tot een paar buurmeisjes en de meisjes van de even katholieke school om de hoek, maar die werden ook kort aan de leiband gehouden. Toch was er zo rond mijn vijftiende een vriendinnetje met wie ik afsprak onder het uurwerk van het Centraal Station, waarom daar weet ik niet meer. Dat was een misrekening, want vriendjes waartegen je met je verovering kon snoeven waren in die buurt niet te vinden, dus dat liep op een sisser af. Jammer, achteraf bekeken, want ze was seksueel erg gretig; gelukkig maar heeft mijn schrik voor de gevolgen van oncontroleerbare toestanden me toen voor groot onheil behoed. Even later was er een erg lief, bebrild meisje van mijn leeftijd, hoe zij in mijn leven terecht was gekomen ben ik ook allang vergeten. Ze bleek de dochter van een redacteur van een extreemrechts satirisch weekblad te zijn. Gelukkig had ik intussen de toekomstige Nobelprijswinnaar voor literatuur ontdekt en was ik in de ban van The Lonesome Death of Hattie Carroll, Boots of Spanish Leather en Only a Pawn in their Game, wat niet compatibel was met Mijn Sarie Marijs of het gejank over Puppy Love van jammeraar Paul Anka. Dus ook dat avontuur werd tot mijn eigen heil in de kiem gesmoord, veel later hoorde ik dat ze haar vader als redacteur bij dat schurftig blad had opgevolgd.

En dan was er Laura, mijn Dageraad, de blonde schone uit Rome, die ik in Keulen tijdens een vakantiecursus Duits ontmoette en die de hele wereld voor me veranderde. We waren zeventien en na de cursus vlogen handgeschreven brieven als meteoren tussen Rome en Antwerpen heen en weer, nooit was er tijd om te wachten op het antwoord op je vorige brief, de volgende moest de deur al uit want alweer was er iets gebeurd dat de ander absoluut moest weten. Telefoneren bestond nog nauwelijks, liftend ontmoette ik haar nog één keer. Laura Gentili (!) was het eerste kruispunt in mijn leven. Waarom ik daar links of rechts ben afgedraaid in plaats van rechtdoor te blijven lopen is een verhaal waarover ik het fijne pas een jaar of tien geleden toevallig te weten kwam en waarover iets-of-wat schrijver een prachtig verhaal zou kunnen verzinnen, maar helaas, die gave is me niet gegund.

Wel Aleksandr Skorobogatov, want heel die lange inleiding, waarvoor mijn excuses, moest toch bij hem uitkomen, hij heeft die gave wel, en meer dan iets-of-wat. Hij slaagt erin om het verhaal van een jeugdliefde te laten uitgroeien tot een roman die stevig op zijn poten staat. Een grote plot zit er niet in, hoewel er ingrijpende dingen gebeuren in het leven van Sasha (wellicht niet toevallig het Russische koosnaampje voor Aleksandr) en Katia, het bloedmooie meisje waarvan hij in deze roman een portret schildert.

In de late jaren van de Sovjet-Unie lagen er blijkbaar minder struikelstenen op het pad van de tienerliefde. Sasha’s vader is een meestal uithuizig succesvol regisseur, iemand in de gunst van het regime die het hele Sovjetrijk doorkruist, hij komt zelden in het stuk voor. Zijn moeder is universiteitsprofessor, ook zij is vaak aan het werk en bemoeit zich weinig met het reilen en zeilen van haar zoon. Over Katia’s moeder lezen we ook niet veel, over haar vader des te meer: een opvliegende stevige drinker die zich slechts af en toe, maar dan heftig, tegen de vriendschap tussen zijn dochter en buurjongen Sasha verzet. Het is van Sasha’s kant onstuimige liefde op het eerste gezicht, zoals hij zijn verhaal vertelt was het van Katia’s kant uit eerder volgzaamheid en toegeeflijkheid, maar ook bij haar groeide die al gauw om tot – we spreken over veertienjarigen – echte liefde. Die uit zich in het soort gesprekken die de twee met elkaar voeren, je zou bijna denken: gesprekken tussen geroutineerde langgehuwden, mensen die aan elkaar gewend zijn en elkaars nukken en grillen met respect of geduld ondergaan. Hun afspraakjes gebeuren in het geniep, die vader moet niet teveel merken, maar toch meestal met de nodige privacy, in het appartement (in zo’n Russische voorstad vol appartementsgebouwen, ik ben ooit in zo’n oord in Moskou geweest, als één remedie tegen romantiek bestaat is het daar wel) van zijn of haar ouders. Dat daar ook seks van komt is maar logisch, en het is de verdienste van Skorobogatov dat hij dat onderdeel van de relatie met de lezer kan delen zonder dat die zich op één enkel moment voyeur voelt, zonder dat er – hoe zal ik zeggen? – iets opwindends gebeurt. Wat gebeurt is puur natuur, het is wat het is en het is de logica zelf. Wat je leest is de mooiste hulde aan jeugdliefde die ik in mijn lezerscarrière ooit mocht lezen. Zo ontleed, zo ontdaan van franje en geheimzinnigheid, van sensatie. De eerste blik van Sasha op Katia staat op de eerste pagina van het boek, nu is Sasha pas dertien: In de zachte gloed van de vroege avondzon stak ze met snelle, lichte passen en gebogen hoofd de binnenplaats schuin over – zo zag ik haar voor het eerst, ze was nog maar pas verhuisd naar ons appartementsgebouw en voor mij had ze nog geen naam – en enkele uren later ontspon er zich een spel in ons portiek, zo’n spel waar wij, kortgeleden nog kinderen, eigenlijk al te groot voor waren, maar het weinig vindingrijke lot, ook al was het me in die tijd nog gunstig gezind, kende geen andere manier om ons aan elkaar voor te stellen.

In die éne paragraaf gebeurt nogal wat: twee kinderen van dertien worden opeens samen volwassen, het lot bemoeit zich met hen: het zal Sasha niet gunstig gezind blijven, we zijn verwittigd, er staat ons nog wat te wachten! Het lot als antagonist: alleen Russen kunnen het zo treffend verwoorden.

De relatie tussen de twee kabbelt door en dan, zo rond één-derde van de roman kondigt tijdens een boswandeling van het inmiddels geroutineerde vijftienjarige paar het lot zich aan: bij een verlaten huis worden ze opgeschrikt door een soort mogol-achtige figuur die hen achtervolgt en dan in het moeras verdwijnt, wat er precies aan de hand is wordt niet verder verteld, maar onheilspellend is het wel. Inderdaad, even verder is Katia zwanger, het kon uiteraard niet uitblijven. Nooit had Sasha zich afgevraagd wat er in zo’n geval zou gebeuren, hoe hun toekomst als zestienjarige ouders er zou kunnen uitzien, wat hij haar en zij hem nog te bieden zou hebben. In de Sovjet-Unie van toen was abortus een alledaagse zaak, zo lazen we hier toch steeds. Niet in provinciestadjes, daar bleef het een schande. Het zijn Katia’s ouders die tenslotte het dilemma oplossen: de abortus komt er, het elkaar nooit meer mogen of kunnen zien ook, Katia verhuisd naar een tante in verre oorden, hun relatie verloopt per briefwisseling, slechts af en toe is er nog echt contact – maar de kern blijft onaangetast.

En dan gaan we door, Sasha droomt van Moskou, van de universiteit in Minsk, wil naar de toneelschool, Katia wil medicijnen studeren. Hij slaagt voor het toegangsexamen, zij niet. Geeft niet, ook nu blijft de relatie hecht, liefde op afstand bestaat. Maar wankelt, zoals hij naar meisjes in Moskou kijkt, kijkt Katia ook zo naar jongens, de pummels in hun provinciestadje? De kiemen van jaloersheid, hoe erg je ze ook probeert te verstikken, blijven ademen. Als hij zou kunnen bezwijken en met een ander meisje op stap gaan, waarom zou zij dat dan niet doen? Zijn eigen falen verwijt hij haar, ten onrechte of niet, dat hoeft de lezer niet eens te weten, hij weet het zelf niet eens. Verraad en leugen komen er bij te pas – de relatie stopt. Hij begint – haast tegen zijn zin, uit revanche – een relatie met een veel jonger meisje, Nika. En nu stop ik, ik heb al meer van het verhaal prijsgegeven dan ik van plan was te doen. Dat ook deze relatie fataal afloopt zal Sasha enkel zichzelf verwijten, net zoals hij de schuld van de breuk met Katia op zich neemt. Schuld en boete, hoe Russisch alweer, maar hoe diep beschreven, hoe fijn geanalyseerd.

En dat mooie, nooit melodramatische verhaal, doorspekt met de wrange humor van de homo sovieticus, kijk op pagina 196: De theateropleiding begon net als elke andere opleiding in die tijd met het helpen van de kolchozboerenstand bij de aardappeloogst. Als ik al misselijk werd van het saaie leven van mijn provinciestadje, dan was het al helemaal moeilijk om een beschrijving te vinden voor het boerengat waar ik meer dan een maand doorbracht in plaats van de felbegeerde lessen te volgen in het theaterinstituut. Laten we zeggen dat ik voordien enkel theoretisch op de hoogte was van het bestaan van ratten. Onweerstaanbare literatuur, deze roman gewijd aan de nagedachtenis van de zoon van de auteur, de op tragische wijze overleden Vladimir; zonder enige hapering vertaald door Skorobogatovs echtgenote Rosemie Vermeulen.

(Cossee, 2015 – 349 blz. – Uit het Russisch vertaald door Rosemie Vermeulen)

Zie ook voor meer over de auteur en zijn werk o.a.:

Gierik & NVT nummer 131 (zomer 2016): Chris Ceustermans in gesprek met Aleksandr Skorobogatov.
www.skorobogatov.com

René Hooyberghs