Aarde zonder water in De Standaard der Letteren: De criminele revolutie
Een redelijk succesrijke Russische kunstenaar die in Antwerpen woont, komt door een toevallige ontmoeting in Moskou in een maalstroom van gebeurtenissen terecht waaraan hij uiteindelijk fysiek en moreel tenondergaat. Samen met hem worden ook enkele min of meer onschuldige bijrolspelers in het verderf gestort. In Aarde zonder water borduurt Aleksandr Skorobogatov voort op thema’s die al terug te vinden waren in Sergeant Bertrand en Audiëntie bij de vorst, twee eerdere romans van zijn hand die met lof werden overladen, zowel in het Russische als in het Nederlandse taalgebied. Het zijn de aloude Russische thema’s van schuld en boete, noodlot en verantwoordelijkheid voor eigen daden. De Wit-Rus Aleksandr Skorobogatov (Grodno 1963) is niet voor niets een groot bewonderaar van Dostojevski.
Viktor heeft zijn kunstenaarsbestaan geruild voor een baan in de harde wereld van de business. Zijn werkgever stuurt hem op zakenreis naar Moskou, waar hij belangrijke documenten moet afgeven, Het wordt voor de Antwerpse Rus een harde confrontatie met het vaderland dat hij jaren geleden verlaten heeft en waar hij zich nu als een vreemde voelt. „Je bent net als een kind… Hoeveel jaar ben je al weg van hier? Zeven? Je praat zelfs met een accent. Hier is alles veranderd.” Het verhaal speelt zich af op het moment dat de misdaad in Moskou en Sint-Petersburg op het punt staat de macht over te nemen: de Krimmalnaya Revolyoetsiya, bijna dagelijks worden zakenlui, bankiers of maffiosi op straat vermoord. Een bom in de metro is het begin van een nooit opgehelderde reeks aanslagen op het openbaar vervoer. De burgemeester van een Moskouse voorstad wordt in zijn appartement vermoord met drie schoten in het hoofd. Moskou is in staat van beleg, belegerd door bandieten.
Uitgerekend op dat moment komt Viktor op een bank in de Aleksandertuin achter het Kremlin toevallig de onschuldige, naïeve Lisa tegen. In werkelijkheid is Lisa een instrument in de handen van een criminele bende die het op het leven en de documenten (diamanten?) van Viktor heeft gemunt. Maar ook Lisa wordt uiteindelijk een slachtoffer in dit spel waarin de grenzen tussen schuld en onschuld, slachtoffer en dader vervagen. Viktor ontsnapt ternauwernood aan de dood. Voor Anna, een andere toevallige ontmoeting, loopt het slechter af: Viktor vindt haar in zijn hotelbed terug met doorgesneden keel. Hij besluit wijselijk het eerste vliegtuig naar Antwerpen terug te nemen. Maar ook daar ontsnapt hij niet aan de .gevolgen van zijn misstap. Bij het openen van zijn reiskoffer rolt het afgesneden hoofd van Anna op tafel.
Tot dusver is het een vrij rechttoe-rechtaan verhaal, dat niet gespeend is van al het macabere en morbide dat het hedendaagse Rusland te bieden heeft. Maar Skorobogatov is te zeer een vakman om zijn boodschap in de banale verpakking van een rechtlijnig verhaal prijs te geven. In een tweede deel wordt de hele geschiedenis nog eens verteld door een vriend van Viktor die sprekend op hem lijkt. Hij gaat op zoek naar de waarheid, en wordt zelf in de absurde logica van de gebeurtenissen meegesleurd. De vriend is overduidelijk een afsplitsing van het hoofdpersonage. Ook hij komt in Moskou terecht, ook hij komt een jonge vrouw tegen en ook deze keer loopt het slecht af voor hem en voor het meisje.
Een roman noir dus, zoveel is duidelijk. Maar niet alleen Rusland zorgt voor de zwarte achtergrond. Het verhaal speelt zich ook deels in Antwerpen af. Wat voor de Russen de Kriminalnaya Revolyoetsiya is, is voor de Belgen de Dutroux-affaire. Skorobogatov slaagt er op geloofwaardige wijze in de twee naadloos te verwerken in het verhaal van de Russische kunstenaar.
Zeggen dat Aarde zonder water zich laat zich lezen als een thriller doet het werk van Aleksandr Skorobogatov onrecht aan. Ja, dit boek sleurt je mee van de eerste bladzijde tot de laatste. Ja, het is knap geschreven, met veel ironie en zwarte humor, maar het is ook een verhaal met vele lagen en een subtiel verwerkte boodschap. Het is een hallucinant beeld van het hedendaagse Rusland, maar de drijfveren, de passies en de lafheid van de personages zijn universeel. Zoals Viktor in een van zijn afsplitsingen verzucht:
„Wat zijn we toch allemaal… eerlijke, rechtschapen, onomkoopbare, plichtsgetrouwe,goedhartige mensen, geneigd onze naasten ongewild te verraden.”
Johan Depoortere, De Standaard der Letteren, Donderdag 21 november 2002