Portret van een onbekend meisje in NRC HANDELSBAD

In een seconde was het voorbij ****

Aleksandr Skorobogatov

De Wit-Russische schrijver Skorobogatov komt met een roman over de tragische eerste liefde van twee pubers in de Sovjet-Unie van de jaren zeventig. De sensatie van die eerste keer schrijft hij zinderend op.

Door MICHEL KRIELAARS

24 JULI 2015 ●●●●○

Je eerste grote liefde gaat nooit over. Waarom het is uitgegaan, doet er op een gegeven moment niet meer toe. De ruzies, de ontluistering en de vele tranen bij het afscheid zijn vergeten en vergeven. Die eerste kus, het eerste tedere genot, daar draait het in de herinnering allemaal om.

Russische schrijvers, meesters van de melancholie, weten die eerste liefde vaak mooi te vertolken. Lees Toergenjevs Eerste liefde, om de sensatie van die eerste keer nog eens te beleven.

De Wit-Russische, al jaren in Antwerpen wondende schrijver Aleksandr Skorobogatov (Grodno, 1963) is een eigentijdse vertolker van dat grote gevoel in zijn vijfde roman Portret van een onbekend meisje. Zíjn eerste liefde speelt zich af in de Sovjet-Unie van de jaren zeventig, een grauwe wereld van betonnen flats, waar iedereen elkaar in de gaten houdt. De hoofdpersonen zijn de dertienjarige Sasja en zijn even oude buurmeisje Katia.

In zijn derde roman die in het Nederlands vertaald is, tovert Aleksandr Skorobogatov (Grodno, 1963) een wereld tevoorschijn van grauw beton en zinnelijk verlangen.

Portret van een onbekend meisje, Aleksandr SkorobogatovAls in een klassieke Russische roman blikt de volwassen Sasja terug op zijn kindertijd in een treurig provinciestadje aan de westelijke rand van het Sovjetrijk. En dan is zij er ineens: ‘In de zachte gloed van de vroege avondzon stak ze met snelle, lichte passen en gebogen hoofd de binnenplaats schuin over – en zo zag ik haar voor het eerst, ze was nog maar net verhuisd naar ons appartementengebouw en voor mij had ze nog geen naam […].’

Skorobogatov beschrijft het in de lange meanderende zinnen, die zijn stijl ook in zijn eerdere boeken kenmerken. Niet dat er veel gebeurt, of het moet de begrafenis van een zuipende buurtgenoot zijn die in zijn braaksel is gestikt. En dan is er ook nog een man, die in een schuur dode beesten ophangt en later een moordenaar blijkt te zijn. Want alles in deze mooie roman draait om het verliefd zijn, om het sensuele verlangen, om het genieten van elkaars schoonheid, om de eerste seks als de ouders even niet thuis zijn. En het wordt allemaal zo rijk beschreven, dat Skorobogatov je weet te ontvoeren en te betoveren met zijn mooie taal, die door Rosemie Vermeulen, op een paar foutjes zoals ‘hockeyveld’ waar ‘ijshockeybaan’ moet staan na, adequaat is vertaald.

Obstakel
Het enige obstakel voor het geluk van de twee pubers is dat Katia’s ouders hun verkering met alle macht proberen te torpederen. En dan zijn er natuurlijk de dreigende krachten van buitenaf, zoals de ongelukkig getrouwde Galina die het jonge stel rendez vous biedt in haar appartement. Op een dag vraagt ze Sasja de sleutels terug. Als hij die komt brengen, ontvangt ze hem in een zijden ochtendjas en een handdoek om haar zojuist gewassen haar: ze is er duidelijk op uit hem te verleiden. Het lukt haar net niet, maar het is wel de eerste deuk in Sasja’s liefde voor Katia: hij had niet gedacht dat hij ooit maar een seconde naar een andere vrouw zou kunnen verlangen.

Net zoals in zijn eerdere werk weet Skorobogatov de armoedige Sovjet-Unie van de jaren zeventig ook nu treffend te verbeelden. Zoals daar waar hij het verwaarloosde stadspark beschrijft ‘met alles wat het centrale park van een provinciestad hoort te vullen: een fontein waaruit nooit iets stroomde, omgeven door een schuin betonnen hekje, waar verf of iets anders wat van zo’n hekje kan komen afbladderde; objecten van massale kinderlijke blijdschap – attracties – met boven de grond draaiende vliegtuigen, een carrousel met stoeltjes die aan kettingen bengelden, met houten paardjes waarop je naar hartenlust kon rijden; met een vreemd standbeeld, een openluchtbioscoop, achter een groene schutting – en bij de uitgang, omhoog geklauterd op een door een granieten erectie getroffen voetstuk, een beroemde man die guitig lachte in zijn Leninachtige baardje […].’

Behalve de liefde weet Skorobogatov de vroegere Sovjet-Unie fraai te verbeelden

Maar op zijn best is Skorobogatov toch in zijn liefdesbeschrijvingen. Of het nu een ontroerende en erotische vrijscène tijdens een visuitje betreft of Sasja’s obsessieve verlangen.

Het keerpunt in deze zinderende roman wordt bereikt als Katia op vijftienjarige leeftijd zwanger raakt. Ze wordt door haar moeder naar een abortuskliniek gestuurd. Die abortus is de zondeval van het tweetal, alsof ze door die ingreep ineens met de realiteit worden geconfronteerd. Ieder geluksgevoel is hierna verdwenen. Sasja probeert zich te verhangen, Katia keert geheel verslagen terug uit de kliniek.

Wanneer ze in 1980 eindexamen hebben gedaan en in Moskou gaan studeren neemt de verwijdering tussen beiden verder toe. In de onmetelijk grote hoofdstad zijn ze niet meer de gevangenen van hun strenge ouders, maar van Katia’s studentenhuis, waar Sasja niet wordt toegelaten.

Treinreis
Maar als Katia zakt voor het toelatingsexamen voor haar geneeskundestudie, geeft ook Sasja het op en keren ze samen per trein terug naar huis, in de hoop dat hun liefde weer zal opvlammen.

Alleen al uit de beschrijving van het landschap waar ze doorheen rijden, weet je dat dit verlangen tevergeefs is: ‘[…] en onder het raam dreven kwellend langzaam slagbomen met identieke hokjes voorbij, huisjes die in hun mistroostige lelijkheid niet van elkaar te onderscheiden waren, kleurloze omheiningen met daarop stof, alles bedekt onder sporen van gestold vuil, de goorste gruwel der verwoesting, alsof niets van dat alles ooit van iemand geweest was.’

Zulke onheilsbeschrijvingen versterken de eenzaamheid van Katia en Sasja nog meer. Hun liefde kalft dan ook steeds verder af, vooral nadat Katia na afloop van een tweede abortus mogelijk geen kinderen meer kan krijgen. Die boodschap kondigt het definitieve einde van hun liefde aan, al gebeurt er daarna nog heel wat op relationeel gebied en kun je tot aan het moment van het onderkoelde afscheid niet geloven dat het voorbij is.

Sasja’s ontgoocheling over Katia is compleet wanneer hij op een feestje een mooi donkerharig meisje leert kennen, met wie hij meteen naar bed gaat en aan wie hij na een poosje zijn hart verliest: ‘en in een seconde tijd hield alles wat we in vijf jaar tijd hadden opgebouwd op te bestaan, verloor alles zijn betekenis, werd alles tot stof onder haar voeten. Waarom kan ik dit niet begrijpen?’

Ach, wie heeft zoiets niet meegemaakt? Wie denkt soms niet smachtend terug aan zijn eerste grote liefde?

Een versie van dit artikel verscheen op vrijdag 24 juli 2015 in NRC Handelsblad.
Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Media BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.

Aleksandr Skorobogatov: Portret van een onbekend meisje. Vert. door Rosemie Vermeulen. Cossee, 352 blz. € 19,90